این نوع ربا در گذشته که مبادلات کالا با کالا رواج داشت، بیشتر بود، لذا بخش مهمی از مباحث ربا در کتاب‎های فقهی به آن اختصاص دارد، اکنون که بیشتر معاملات به صورت پولی است، ربای معاملی کمتر مطرح می‎شود، درعین حال در بعضی موارد جریان پیدا می‎کند .
ربای معاملی آن است که یکی از دو کالای مثل هم، با زیاده عینی، یا با زیاده حکمی (منفعت یا خدمت) به مثل دیگر فروخته شود؛ مانند فروختن یک من گندم به دو من آن (زیاده عینی) یا مانند فروختن یک من گندم به‎صورت نقد به یک من آن‎ به‎صورت نسیه (زیاده حکمی).
زمانی ربای معاملی اتفاق می‎افتد که دو شرط زیر محقق گردد:
اول، آن‎که عوض و موض، به دید عرف از جهت جنس یکی باشد؛
دوم، آنکه عوض و معوض از کالاهای مکیل یا موزون باشد، پس در چیزی که با شمردن یا مشاهده فروخته می‎شود ربای معاملی جاری نیست.